TOÀN CẦU HÓA TIẾP TỤC HAY QUAY ĐẦU?

Tác giả: Nguyễn Tường Bách

Thứ Bảy, 28/1/2017, 22:54 (GMT+7)

(TBKTSG Xuân) - Joe, kỹ sư trẻ người Mỹ lên đường đi Trung Quốc, tham gia

điều hành một xưởng chế tạo linh kiện điện thoại di động. Anh bỏ lại đằng sau bạn gái

và một xã hội an bình, đi vào một cộng đồng sản xuất xa lạ với hàng ngàn nhân công và

kỹ sư từ nhiều quốc tịch khác nhau để cuối cùng đem về cho nước Mỹ những thiết bị

tinh tế được sử dụng trong đời sống hàng ngày. Maria, phụ nữ lớn tuổi người Ba Lan,

qua Thụy Sỹ với nghề nghiệp chăm sóc các cụ lớn tuổi. Chị bỏ lại chính cha mẹ mình

lẫn các cháu nhỏ, chính họ cần sự chăm sóc của chị hơn ai hết. Nhưng chị phải đi Thụy

Sỹ vì phải kiếm tiền nuôi những người thân đó.

Toàn cầu hóa, hệ quả về kinh tế, chính trị và cư trú

Trên đây là hai hình ảnh giản đơn nhất của một sự vận động to lớn được mệnh

danh là “Toàn cầu hóa”. Kể từ những năm 80 của thế kỷ trước, người ta ghi nhận một sự

biến chuyển sâu rộng trong phạm vi toàn cầu, trên mặt kinh tế, chính trị và cư trú. Trên

bình diện kinh tế, hiện tượng đáng ghi nhận nhất là các nước tiên tiến chuyển các cơ sở

sản xuất công nghiệp đi các nước châu Á, châu Phi... để tiết kiệm phí tổn nhân công.

Ngành lâm nghiệp và ngư nghiệp cũng phát triển ở các nước thế giới thứ ba, nhưng chủ

yếu là nhằm phục vụ cho người tiêu dùng phương Tây. Trong quá trình chuyển dịch đó,

nhiều nước vươn lên phát triển nhanh chóng, trong đó có Trung Quốc.

Về mặt chính trị, nhiều quốc gia vì lý do địa lý hay thể chế kết hợp với nhau

trong nhiều liên minh, bênh vực và bảo hộ lẫn nhau về mặt thuế khóa, xuất nhập khẩu,

nhân công lao động, lập trường chính trị. Tiêu biểu nhất của mô hình là thị trường châu

Âu (EU) hay ASEAN. Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) được nhắc đến

trong những năm qua cũng nằm trong khuynh hướng này.

Chủ trương toàn cầu hóa trong chính trị và kinh tế cũng dẫn đến một hiện tượng

khá bất ngờ: sự thay đổi về cư trú của người dân, trong bình diện quốc gia và quốc tế.

Trong một quốc gia nhất định, dù tại châu Á hay châu Mỹ Latinh, các cơ sở do nước

ngoài đầu tư thường tập trung vào các đô thị, chúng hút sức lao động về thành phố. Đó

là hiện tượng toàn cầu hóa sinh ra đô thị hóa. Rất nhiều nước trên thế giới, kể cả các

nước vốn phân bố đồng đều như Đức, lâm vào cảnh mất cân bằng về tỷ lệ cư trú. Dân

chúng, nhất là lớp trẻ, tập trung sinh sống trong các khu công nghiệp và dịch vụ tiên

tiến, bỏ rơi vùng quê và các nghề nghiệp truyền thống.

Nhưng sự thay đổi cư trú bất ngờ và đáng lo ngại nhất lại chính là khuynh hướng

di dân trên bình diện toàn cầu. Thế giới đang chứng kiến một sự di dân chưa hề có. Khi

dân chúng một nước không đủ điều kiện làm ăn sinh sống hay bị chiến tranh đe đọa, khi

họ có cơ hội tìm đến các nước giàu mạnh với một tương lai hứa hẹn hơn, người ta liều

mình ra đi, dù bất hợp pháp, dù cái chết cận kề, dù bị bạc đãi xua đuổi. Đó là lý do của

phong trào di dân hiện nay, vấn nạn lớn nhất không có lời giải của thế giới. Liên hiệp

quốc ước lượng khoảng 50 triệu người di cư và mỗi ngày vẫn có hàng ngàn người ra đi.

Nhận diện lại “toàn cầu hóa”

Gần 30 năm trước, khi Internet bắt đầu phát triển thì sự bùng nổ của ngành thông

tin liên lạc cũng kéo theo sự phát triển về lưu lượng giao thông quốc tế. Phí tổn giao

thông bằng đường bộ, hàng không, hàng hải... rẻ đến bất ngờ, hầu như ai cũng có thể ra

khỏi làng mạc truyền thống của mình. Người ta nói về một “thế giới phẳng”, trong đó

thông tin và di chuyển dễ dàng như trong một cái làng nhỏ. Trong khung cảnh đó, toàn

cầu hóa xem ra chỉ là hệ quả tất yếu, hợp lý và đáng mừng của sự phát triển của loài

người. Khi cả toàn cầu nằm trong một hệ thống thông tin chặt chẽ như Internet, khi

người ta chỉ cần chục tiếng đồng hồ để đi từ châu lục này qua châu lục khác, khi sự phân

bố lao động và cơ sở sản xuất được tổ chức một cách nhịp nhàng, hiệu quả, khi ai ai

cũng được hưởng lợi từ một nền văn minh kỹ thuật và thông tin liên lạc... thì nhân loại

phải bước qua một giai đoạn huy hoàng hơn xưa.

Thực tế hoàn toàn không phải như vậy. Tiếc thay, toàn cầu hóa có những mặt trái

của nó và hệ lụy do nó sinh ra góp phần vào tình hình rối ren và bất ổn hiện nay trên thế

giới, bắt đầu rõ nét từ năm 2015 và cuối năm 2016 đã lên cao điểm. Mặt trái của toàn

cầu hóa là gì?

Toàn cầu hóa tạo điều kiện cho sự hợp tác và liên kết trên phạm vi thế giới,

nhưng mặt trái của nó, nói một cách giản đơn, sản sinh ra một số lớn người bị thua thiệt.

Trong mức độ của một quốc gia, nhất là quốc gia phương Tây, phong trào toàn cầu hóa

chắp cánh cho thành phần trí thức, kỹ thuật gia có học thuật và đào tạo.

Toàn cầu hóa cũng giúp các nhà kinh doanh biết liên hệ, hợp tác với nước ngoài,

nhất là khi họ tìm kiếm cơ sở sản xuất giá rẻ. Nhưng xã hội một nước không chỉ bao

gồm các thành phần ưu tú đó. Còn lại là giới thợ mất việc làm, các tiểu chủ mất thị

trường cung ứng sản phẩm, các hộ gia đình nằm trong các vùng quê ngày càng vắng dân

vì phong trào đô thị hóa. Họ là những người bị đoàn tàu toàn cầu hóa bỏ rơi và số lượng

của họ không hề nhỏ bé. Họ trở thành khối cử tri bất mãn và chóng lên tiếng trong các

cuộc hầu cử.

Rộng hơn nữa, toàn cầu hóa trên phạm vi thế giới, giữa các quốc gia, là nguồn

gốc của nhiều hệ lụy đáng lo ngại. Từ nhiều năm nay giới học giả phương Tây đã cảnh

cáo “Tất cả chúng ta (phương Tây) chính là kẻ bóc lột, phồn vinh của chúng ta chính là

nỗi khổ của kẻ khác”. Theo tinh thần này thì toàn cầu hóa không gì khác hơn là “chuyển

dịch các vấn nạn về môi trường và xã hội qua các nước thế giới thứ ba”. Trong tác phẩm

Đại hồng thủy đang xảy ra bên cạnh chúng ta (1), Giáo sư S. Lessenich (sinh 1965) liệt

kê một số thảm họa về môi trường và xã hội. Ông nêu thí dụ như vỡ đập mỏ sắt tại

Brazil với 60 triệu khối bùn đỏ lan tràn. Chuyển cả một vùng rộng hơn nửa nước Việt

Nam thành độc canh đậu nành tại Argentina. Vì sản xuất dầu dừa mà phá hẳn phần lớn

rừng tại Indonesia. Vì cung ứng tôm xuất khẩu mà loại bỏ một phần ba tổng số rừng

ngập mặn tại Thái Lan. Tại Bắc Phi, vì nuôi cá hồi xuất khẩu mà tàu đánh cá hiện đại

phải đánh bắt cá con cung ứng cho cá hồi, ngư dân châu Phi mất hết cơ hội bắt cá. Bảng

“thành tích” này có thể kéo dài vô tận trên khắp thế giới, trong đó Việt Nam hẳn phải có

chỗ đứng với việc hủy hoại môi trường của nhà máy Formosa.

Hiển nhiên, toàn cầu hóa cũng mang lại việc làm và phồn vinh cho một số nước,

cho một số thành phần kinh tế, nhưng hệ lụy của nó ngày nay mới được nhận diện rõ.

Đó là thảm họa về môi trường và đẩy một số lớn con người vào đường cùng. Họ phải ra

đi vì nghèo đói và đó là một trong những lý do của phong trào di dân ngày hôm nay.

Theo Lessenich hễ có người hưởng lợi thì tất phải có kẻ thiệt thòi. Kẻ thua thiệt từ các

nước thế giới thứ ba đang “gõ cửa chúng ta”.

Tình trạng nhập cư và chủ nghĩa quốc gia cực đoan

Năm 2015 đánh dấu đỉnh cao của phong trào di dân từ Syria, Afghanistan và các

nước Bắc Phi vào châu Âu. Hàng triệu người chen chúc trên những con thuyền thô sơ

hay những đường mòn xuyên biên giới để nhập cư vào Đức, Anh... Họ ra đi vì tương lai

tại quê nhà quá mù mịt hay vì bị chiến tranh đe dọa. Một số quốc gia châu Âu đành chấp

nhận cho họ nhập cư, một phần vì lý do nhân đạo, một phần vì luật định về người tị nạn

chiến tranh. Họ là cả triệu con người lam lũ, đã kinh qua bờ vực sống chết, bị dìm trong

cơn hoảng loạn về tinh thần và tâm lý, đến “gõ cửa” những xã hội tuy mang tiếng phồn

vinh nhưng cũng đang bị xáo trộn dữ dội bởi nợ công, nạn thất nghiệp và hố ngăn cách

giàu nghèo.

Châu Âu của 2015 từ Na Uy đến Thổ Nhĩ Kỳ, từ Anh đến Ba Lan, nghe qua thì

“thống nhất” nhưng thực ra rất bất đồng về kinh tế và chủ trương chính trị. Trước đó

người ta đã nói đến khả năng giải thể đồng tiền chung euro cũng như cơ cấu điều hành

thống nhất của 28 nước châu Âu. Thế nên từ năm 2015, khi hàng triệu người tràn vào

nhập cư, mang theo tất cả sự khác biệt phiền toái về văn hóa và xã hội, chủ nghĩa quốc

gia cực đoan tại các nước châu Âu bùng phát hơn bao giờ cả. Chủ trương của các nhà

chính trị “quốc gia” này hết sức đơn giản: chống người nhập cư, bảo vệ quyền lợi người

bản xứ, quyền lợi quốc gia trên hết, chống Liên hiệp châu Âu. Luận cứ của họ nghe ra

vô cùng hợp lý với lớp người đang bất mãn, xu nịnh cử tri, chống lại mọi can thiệp và

liên kết với bên ngoài, vì vậy chủ trương này có khi được gọi là “dân túy”.

Trong lịch sử phát triển nền chính trị tại phương Tây, chủ nghĩa dân túy thường

được xem là ngây thơ và rẻ tiền, họ ít khi chiếm được trên 10% phiếu bầu. Quần chúng

của họ thường là những người thất nghiệp, ít được học hành đào tạo và triền miên bất

mãn. Thế nhưng, từ năm 2015 trở đi, phong trào dân túy núp dưới danh nghĩa “bảo vệ

quyền lợi dân tộc” phát triển mạnh mẽ. Tại Áo, Hà Lan, Pháp và kể cả Đức, chủ trương

chống người nước ngoài và ly khai khỏi cộng đồng châu Âu phát triển mạnh. Tại Áo,

ứng viên dân túy tuy thất bại trong việc tranh cử tổng thống nhưng giành đến 46% số

phiếu. Tại Pháp, khả năng bà Le Pen trở thành tổng thống trong năm 2017 không thể

loại bỏ. Trong các nước Đông Âu như Hungari, Rumania, Ba Lan phong trào quốc gia

ngày càng phát triển rộng khắp.

Trong năm 2016 khi chưa kịp giải quyết vấn nạn xã hội của người nhập cư tại

Đức, hai biến cố bất ngờ xảy ra làm chao đảo nền chính trị phương Tây. Tháng 6-2016

cuộc trưng cầu tại Anh về việc ở lại hay ra đi khỏi cộng đồng châu Âu cho một kết quả

bất ngờ. Khoảng 52% phiếu bầu muốn “Brexit” (nước Anh ra đi). Theo thăm dò chung,

phần lớn cử tri không muốn nước Anh bị gò bó trong một liên kết chính trị nữa. Họ cũng

chống người nhập cư, không muốn dân Đông Âu như Ba Lan, Hungari đến Anh sống và

làm việc với tính cách dân cộng đồng châu Âu.

Brexit tại Anh nói lên một khuynh hướng bất ngờ của thế kỷ 21: quyền lợi quốc

gia trên hết, giảm thiểu liên kết chính trị và chống người nước ngoài. Phong trào quốc

gia tưởng chừng như đã tàn lụi theo toàn cầu hóa bỗng nhiên có một sức sống mới, có

khả năng khoác cho chủ nghĩa dân túy một màu áo nghiêm túc. Trước sự hồi sinh của

chủ nghĩa quốc gia tại phương Tây và hệ lụy về môi trường và xã hội tại các nước thứ

ba, chủ trương toàn cầu hóa xem ra bị chặn đứng chỉ trong vòng một năm.

Cú sốc Trump

Các nhà chính trị theo chủ trương “quốc gia trên hết” tại Pháp, Hà Lan, Áo,

Hungari, Đức chưa hết vui mừng về việc rút lui của Anh thì chỉ năm tháng sau, biến cố

lớn tại Mỹ xem ra đánh dấu dứt điểm chủ trương toàn cầu hóa. Nhà kinh doanh tỉ phú

Trump được bầu vào Nhà trắng trong sự ngạc nhiên của toàn thế giới. Ông thắng cử với

một chương trình quốc gia cực đoan. “Nước Mỹ trước đã”, đó là khẩu hiệu của ông và

cộng sự. Ông hứa hẹn với cử tri sẽ lấy lại việc làm đã chuyển qua các nước khác, đóng

cửa biên giới Mexico, trục xuất người nước ngoài nhập cư bất hợp pháp, từ bỏ các liên

minh quân sự và kinh tế, trong đó Mỹ bị “lợi dụng”.

Ông hay phát ngôn tùy tiện, cho rằng Trung Quốc và Việt Nam “đánh cắp” việc

làm của người Mỹ khi nói về các công ty như Apple có sơ sở sản xuất tại hai nước đó.

Hiện nay người ta chưa rõ chính phủ Trump sẽ thực hiện hay không chương trình

bầu cử nói trên, nhưng ta hãy chú ý thái độ của cử tri Mỹ khi bầu phiếu cho Trump. Đó

là phân nửa người Mỹ xem ra đã đặt niềm tin nơi chủ nghĩa quốc gia trên hết. Sự thăm

dò cử tri cho thấy phiếu bầu cho Trump phần lớn đến từ những người bị thiệt thòi trong

xã hội, họ là kẻ thua cuộc trong toàn cầu hóa, trong sự giao lưu rộng rãi trên thế giới do

Internet và thương mại mang lại. Họ đã bất mãn sẵn với tầng lớp chính trị chuyên nghiệp

xưa nay tại Mỹ, họ sẵn sàng nghe những lời hứa hẹn giản đơn, cụ thể và có khi bốc

đồng. Toàn cầu hóa phát xuất từ Mỹ và phản ứng dữ dội nhất dĩ nhiên cũng phải từ Mỹ.

Và phản ứng đó hiện nay đang làm thế giới rối ren hơn bao giờ hết, từ mấy mươi năm

nay.

Chưa ai biết chắc chắn điều gì sẽ xảy ra. Các dấu hiệu tài chính tích cực tại Mỹ

cho thấy chính quyền Trump có vẻ sẽ đầu tư mạnh để đáp lại lời hứa giải quyết công ăn

việc làm trong thời tranh cử. Các hãng chuyên sản xuất tại nước ngoài đang bị áp lực

phải chuyển cơ sở về Mỹ. Liệu họ có nghe lời hay không, chưa ai biết được.

Trên mặt quốc tế, châu Âu là cộng đồng hoang mang nhất với các bước kế tiếp

của ông Trump. Liệu Liên phòng Bắc Đại Tây Dương (NATO) còn có thể dựa vào Mỹ

hay không. Liệu Mỹ còn tôn trọng giá trị chung về nhân quyền, dân chủ... và sẵn lòng

cùng châu Âu theo đuổi và bảo vệ? Liệu Mỹ còn nằm trong các mối cam kết về quân sự,

chính trị và kinh tế hay đi hẳn với Nga? Đó là các câu hỏi lớn của một châu Âu hầu như

đang kiệt quệ với các vấn đề khác như suy thoái kinh tế, chia rẽ vì vấn nạn nhập cư,

nước Anh ra đi, nền chính trị tại Thổ Nhĩ Kỳ, khủng hoảng tại Ý, các đảng dân túy đang

tiến mạnh. Chưa bao giờ châu Âu suy yếu như hiện nay, sự tan rã của liên minh và đồng

euro là một khả năng hiện thực.

So với châu Âu thì xem ra Nga và Trung Quốc hưởng lợi với Trump nhưng chưa

mấy ai xác định được điều gì, nhất là khi Trump không ngại chọc giận ai, kể cả siêu

cường Trung Quốc. Tuy nhiên, ta không quên một điều có tính chất cốt lõi. Đó là ông

Trump vốn là một nhà kinh doanh đi tắt vào chính trị. Nội các của ông bao gồm nhiều

nhà kinh doanh. Có lẽ ông không có một triết lý chính trị gì to tát, một học thuyết cao xa

để đời cho con cháu, mà sẽ là một ông tổng thống quen sử dụng thuật trao đổi mua bán

để đem lại lợi ích cho nước Mỹ, “lợi ích” theo cách nhìn của ông và cộng sự.

Việt Nam trong thời kỳ mới

Với một tân Tổng thống Trump và các diễn biến hiện nay, ta có thể suy đoán

khuynh hướng toàn cầu hóa sẽ bị khựng lại, thậm chí quay đầu. Khuynh hướng quốc gia

cực đoan sẽ chắp cánh, các mối liên minh chính trị và kinh tế sẽ mất ảnh hưởng, thay

vào đó sẽ là chủ trương thương lượng song phương giữa các nước với nhau.

Trong bối cảnh mới của thế giới, xem ra Việt Nam sẽ gặp khó khăn nhiều hơn

trước. Một trong những tuyên bố đầu tiên của ông Trump sau khi đắc cử là sẽ hủy bỏ

TPP. Trong năm trước hiệp định này hứa hẹn một trong những đường thoát quan trọng

của Việt Nam, thiết lập một sự hợp tác kinh tế mới, độc lập hơn với Trung Quốc. Nay

giải pháp này bất thành, Việt Nam mất đi một bàn đạp quan trọng.

Ông Trump đang công khai yêu cầu Apple rút lui khỏi Trung Quốc và Việt Nam.

Áp lực này có thể mang lại thiệt hại kinh tế và lao động cho Việt Nam, nhất là khi nước

ta đang muốn mở rộng hợp tác kỹ thuật với phương Tây. Mối quan hệ giữa các công ty

và chính phủ tại Mỹ sẽ phủ bóng trên nền kinh tế Việt Nam.

Tranh chấp biển Đông là một hồ sơ khó lường. Một khi Mỹ chỉ muốn trở lại

quyền lợi quân sự “cốt lõi” của mình, không muốn ai “bám đuôi” theo Mỹ vì quyền lợi

riêng, thì ta khó tin Mỹ sẽ xả thân cho ai khác. Mặt khác hành động hầu như khiêu khích

của Mỹ đối với Trung Quốc cho thấy Mỹ là một đối thủ khó chịu cho siêu cường

phương Bắc này. Liệu giữa Mỹ và Trung Quốc có một sự đổi chác, chia phần nào đó tại

biển Đông, tương lai sẽ trả lời. Nhưng điều chắc chắn là quyền lợi Việt Nam sẽ không

có bao nhiêu trọng lượng trên bàn thương thuyết của họ. Và điều này hầu như sẽ dẫn đến

tình trạng ta phải thương lượng song phương với Trung Quốc, điều mà Trung Quốc luôn

luôn đòi hỏi. Vai trò của ASEAN sẽ mờ nhạt và chia rẽ như xưa, nếu không nói là tệ hại

hơn, trong tinh thần “song phương” mới trên thế giới.

Các lực lượng khác trên thế giới như châu Âu, Nga hay Nhật Bản đều phải xếp

đặt lại đường hướng nội bộ cũng như ngoại giao của mình, Việt Nam sẽ dựa vào ai trong

nhiều năm tới? Câu trả lời chỉ có thể là dựa trên nội lực của chính mình và “nội lực” đó

phải được xây dựng trên sự đồng thuận của toàn thể dân tộc.

Lời kết

Năm 2017, liệu Joe có trở về lại Mỹ hay không vì công ty của anh rút khỏi Trung

Quốc hay Maria về lại Ba Lan săn sóc cha mẹ, ta không thể suy đoán. Mọi diễn biến cần

đến thời gian, nhưng các dấu hiệu cho thấy thế giới hình như sang trang. Tinh thần

“quốc gia” đang thắng thế, các chính sách liên minh kinh tế và quân sự đang mất ảnh

hưởng. Mối hợp tác trên thế giới sẽ đặt trên căn bản song phương, từng quốc gia với

nhau.

Trật tự quốc tế thiết lập từ thời kỳ chấm dứt chiến tranh lạnh, từ gần ba mươi

năm nay, đang bị đảo lộn. Các giá trị nhân quyền, dân chủ, pháp trị... đang bị thử thách

trên các châu lục. Công thức hợp tác kinh tế và chính trị giữa các nước trên thế giới đang

chuyển đổi. Trong bối cảnh đó, các bước đi của các quốc gia, kể cả Việt Nam, đều phải

dựa trên sự tỉnh táo, sáng tạo và chấp nhận những đổi thay quyết liệt.

-----------

(1) Stephan Lessenich Neben uns die Sintflut - Die Externalisierungsgesellschaft

und ihr Preis, Hanser Berlin 9-2016